Ivan Krastev: Europa balanceert op de rand van een zenuwinzinking

Een oude grap vertelt hoe twee waarzeggers elkaar ontmoetten en na een tijdje zwijgen zei de een tegen de ander: “Als ik in de toekomst kijk, zie ik dat het goed met jou zal gaan. Maar wat zal er met míj gebeuren?”

Ik moest aan dit verhaal denken toen ik onlangs tijdens een publiek evenement in Wenen door een toehoorder werd gevraagd of het voor een liberaal ingestelde Europeaan nog mogelijk is om optimistisch te zijn over de toekomst van Europa. De vraag is terecht. Na de overwinning van Donald Trump bij de Amerikaanse verkiezingen, de oorlogen in Oekraïne en het Midden-Oosten, de instabiele economie en de Europese angst voor migratie, lijken Europeanen steeds meer op Chance, de hoofdpersoon uit Hal Ashby’s film Being There.

In de film leidt Chance, briljant gespeeld door wijlen Peter Sellers, een teruggetrokken bestaan als tuinman van een landhuis en ervaart hij de wereld uitsluitend via de televisie. Wanneer hij gedwongen wordt de werkelijkheid onder ogen te zien en op straat wordt aangevallen met een mes, is het enige wat hem te binnen schiet zijn afstandsbediening uit zijn zak te halen en te proberen het kanaal te veranderen. Toch overleeft hij.

Maar de toekomst van Europa is geen vanzelfsprekendheid. In de afgelopen jaren hield Europa zich vooral bezig met het behouden van een status quo die al lang verdwenen was, en sprak het een taal die niemand nog begreep. Er werd energie en geld verspild aan het terughalen van een wereld die niet meer bestaat. Vandaag de dag balanceren Europese democratieën op de rand van een zenuwinzinking. Ze worden tegelijkertijd bedreigd door de woede van de kiezer en de paniek van de elites. De kiezers dromen ervan de elite te straffen, terwijl de machthebbers hopen de kiezers tot bedaren te brengen.

De recente beslissing van het Constitutioneel Hof van Roemenië, dat de eerste ronde van de presidentsverkiezingen nietig verklaarde vanwege vermeende buitenlandse inmenging – maar waarschijnlijk ook omdat de uitslag de machthebbers niet beviel – toont aan dat paniek onder de elite gevaarlijker kan zijn dan de woede van de bevolking. Tegelijkertijd blijken pogingen van overheden om nationale eenheid te smeden tegenover externe dreigingen weinig overtuigend. Mensen laten zich niet zomaar verenigen onder de nationale vlag.

De enige manier waarop liberaal ingestelde Europeanen hun pessimisme kunnen overwinnen, is door te begrijpen hoe en waarom ze ooit in de val van hun eigen overmatige optimisme zijn getrapt, vlak na de Koude Oorlog. Zolang ze niet erkennen hoe misplaatst hun triomfantelijke idee van het “einde van de geschiedenis” was, zullen ze blijven worden achtervolgd door de geesten van instortende gebeurtenissen.

In nuchtere terugblik lijkt 1989 niet langer het hoogtepunt van het liberalisme. Het was juist een veelbelovend jaar voor het radicale islamisme. Voor het eerst wist een islamistische opstand (in Afghanistan) een supermacht (de Sovjet-Unie) te verslaan. De terugtrekking van de Sovjettroepen uit Afghanistan bleek een keerpunt, niet alleen voor de islamisten maar ook voor gewone Russen.

Toen het onafhankelijke sociologische centrum Levada in 2019 aan Russen vroeg wat 1989 voor hen betekende, noemde de meerderheid de vernedering van het Sovjetleger in Afghanistan — en niet de eerste vrije verkiezingen in Polen of de val van de Berlijnse Muur. Niet het einde van het communisme, maar het verlies van de supermachtstatus domineert het Russische geheugen. Daarom is de veerkracht van het Chinese communistische regime vandaag de dag wellicht historisch relevanter dan de ondergang van het communisme in Europa. En de opkomst van zogenaamde middenmachten als India, Turkije en Brazilië is belangrijker voor de nieuwe geopolitieke orde dan de vaak beklemtoonde strijd tussen de VS en China.

Op dezelfde manier zullen technologie en demografie – onze houding ten opzichte van kunstmatige intelligentie en de angst voor bevolkingskrimp en vergrijzing – in de nabije toekomst bepalender zijn voor nationaal beleid dan de ideologische strijd tussen democratie en autocratie.

Mogelijk was het meest betekenisvolle moment van 1989 wel het vertrek van de 17-jarige Elon Musk uit Zuid-Afrika. Zijn ervaringen als jonge witte man tijdens de laatste jaren van de apartheid hebben ongetwijfeld invloed gehad op zijn huidige politieke opvattingen. Musk’s herinneringen aan het dagelijkse geweld in Zuid-Afrika in de jaren ’80 sluiten naadloos aan bij het dystopische wereldbeeld van Trump. Wat rest ons dan nog anders dan een uitweg naar Mars?

Dansen op een voortdurend veranderende melodie kan vermoeiend zijn voor een liberaal ingestelde Europeaan, maar het kan ook bevrijdend zijn. Tegen de tijd dat we in 2024 zijn aanbeland, is het goed mogelijk dat noch de overwinning van Trump, noch de opkomst van het autoritarisme zo wereldschokkend blijken als we nu denken.

Europeanen moeten beseffen dat de geschiedenis aan niemand loyaal is – zij is vrij en kent vele geliefden. Daarom is er geen reden tot paniek.