Auteur en filosoof
Block Quote
In een wereld waarin alles meetbaar is en je altijd meer kunt doen, is het moeilijk om stil te staan. Niemand ontsnapt aan de kapitalistische ratrace. Filosoof Lieke Knijnenburg worstelt hier al mee sinds haar studententijd. De productiviteitscultus leert ons dat hard werken beter is dan rusten, dat onze waarde als mens afhangt van wat we presteren, en dat het altijd beter, efficiĂ«nter, meer kan. Ook buiten het werk â in relaties bijvoorbeeld â verdringt dit ideaal andere ideeĂ«n over wat een goed leven is.
In dit boek ontleedt Knijnenburg met nietsontziende eerlijkheid haar neiging om het leven te reduceren tot een to-dolijst, en haar pogingen om aan zichzelf te ontsnappen: via anderen, de nacht of verdoving. Het resultaat is een filosofische worsteling met overgave.
6 uur âs ochtends, de skyline van New York. Lichten branden al op de bovenste verdiepingen van wolkenkrabbers. âDe miljonairs [âŠ] zijn al wakker, terwijl iedereen daaronder nog droomt,â klinkt een TikTok-video die miljoenen keren werd bekeken. De boodschap: als je productief bentâbijvoorbeeld door vroeg op te staanâwacht succes (en misschien een penthouse) op je.
Dit voorbeeld zou niet misstaan in Een stralende leegte, het debuutboek van journalist en filosoof Lieke Knijnenburg (31), dat deze maand verscheen. In dit prikkelende werk fileert Knijnenburg de âproductiviteitsfetisjâ van onze tijd Ă©n haar eigen worsteling om het leven niet tot een afvinklijstje te reduceren. âIn een wereld waarin alles meetbaar is en er altijd meer te doen valt, is het moeilijk om stil te staan. Niemand ontsnapt aan de kapitalistische ratrace,â luidt de flaptekst. Haar boek sluit aan bij een bredere stroom van anti-productiviteitsliteratuur van de afgelopen jaren, zoals Agendahedonisme (Tom Grosfeld, 2022), Het zelfverwoestingsboek (Marian Donner, 2019), en How to Do Nothing (Jenny Odell, 2020).
Knijnenburg schrijft al langer voor De Groene Amsterdammer over intimiteit onder het kapitalisme, nachtleven, de transformatie van Berlijn, identiteit, vrijheid en verzet. Ik sprak haar in een restaurant bij Artis over wilde nachten in Berghain, Nietzsche en open relaties.
Je boek is een kritiek op de âproductiviteitsfetisjâ van deze tijd. Je woont in Berlijn, een stad die bekendstaat om haar alternatieve, antikapitalistische ethos. Wat heeft wonen daar met je gedaan?
âBerlijn is heerlijk. Mensen hier weten zich te vermaken zonder meteen groots te consumeren. Toen ik hier net woonde, rende ik elke tip achternaâik vinkte alles af als een bezetene. Maar het is veel bevredigender om één goede bar te vinden, daar mensen te leren kennen, en je door een plek te laten vormen.â
Heeft Berlijn je lijstjesobsessie verminderd?
âJa. De sfeer hier is echt anders. Als je alles strak wil plannen, zoals in Nederland, halen mensen hun schouders op: âWe zien wel.ââ
Maar is de ziel van Berlijn nog wel veilig? Je hoort over clubsluitingen, stijgende huren, zelfs een Rocycle die opentâŠ
âHet kapitalisme spaart geen enkele stad. Gentrificatie gebeurt ook hier. Clubs sluiten, wonen wordt duurder. Maar het is nog geen Amsterdam. De straatmode is uitgesprokener, het leven goedkoperâdat vormt hoe je leeft.â
Wat was het startpunt van je boek?
âIk ben een lijstjesmakerâdagelijks, wekelijks, boodschappen, werk, alles. Als alles was afgevinkt, raakte ik verlamd. Dan kon ik ineens niet meer bedenken wat ik met een zaterdag aan moest. Best gĂȘnant. Die druk van buitenaf speelt mee: je mag pas tevreden zijn als je druk bent geweest. Schuldgevoel verlamt. Ik wilde eruit breken. Vrienden hadden het ook. Als kind konden we urenlang knutselen of gamenâŠâ
Je verbindt dat aan het ontstaan van het kapitalisme. Hoe zit dat?
âKapitalisme vereiste dat mensen een ondernemende geest kregen. Mensen werkten niet vanzelf voor iets in de toekomst. Het draait om kapitaalsgroei: investeren nu, winst later. Die mentaliteit is er al sinds de 17e eeuw ingeslopen. Na de jaren â60 werd âgenietenâ een gebod: consumeren moet maximaal. Het systeem heeft mensen nodig die verlangen naar zijn producten.â
Maar is het girlboss- en hustle-tijdperk niet voorbij?
âDe anti-werkbeweging bekritiseert arbeid, maar productiviteit vergiftigt ook onze vrije tijd. Zelfs vriendschappen worden optimalisatieprojecten. Liefde wordt een efficiĂ«ntieprobleem.â
Je nachtmerrie is Nietzscheâs âlaatste mens.â Wie is dat?
âNietzscheâs âlaatste mensâ is verveeld, gehoorzaam, en stelt nooit de vraag of dit het echte leven is. Iemand die risicoâs uit de weg gaat. Ik zie het overalâmensen die comfort najagen en uiteindelijk verveeld en eenzaam raken. We moeten ons durven overgeven aan het onverwachte.â
Je merkt dit als je Nederland bezoekt.
âIn plaats van strak geplande koffiedates sliep ik gewoon bij vrienden. Samen wakker worden, de dag intuĂŻtief beginnenâdie spontaniteit doet ertoe.â
Waarom versterkt de stad dit gevoel?
âFilosoof Hartmut Rosa noemt het âovermatige vrijheidâ. Steden verkopen de leugen dat alles mogelijk is als je maar snel genoeg leeft. Alsof je meerdere levens in één kunt proppen. Maar daardoor wordt het moeilijk om je werkelijk aan iets te verbinden. Te veel vrijheid verlamt.â
Waar verwijst de titel Een stralende leegte naar?
âLijstjes afvinken straalt iets daadkrachtigs uit. Maar aan het eind van de dag voel je je leeg. Terwijl, als ik die controle loslaat, opent zich een prachtige leegteâruimte waar het leven binnen kan stromen.â
Je verbindt dat met schrijven, dansen en nachten in Berghain. Wat is de rol van het nachtleven?
âDansen laat je de norm van de dag vergeten. Clubs als Berghainâhoe gecommercialiseerd ookâbieden ruimte aan gemarginaliseerde groepen om te experimenteren met hoe je kunt zijn. De dansvloer herinnert ons eraan: het leven hoeft geen race te zijn. We mogen gewoon bestaan, samen. De âlaatste mensâ zou pillen slikken om de kater sneller te boven te komen. Maar waarom schuldgevoel? Lui herstellen mag er ook zijn.â
Je noemt open relaties als een vorm van verzet. Hoe dat zo?
âIk ben dertig en zit in een lange relatie. Ik vroeg me af: Is dit het dan? Open relaties stellen het standaard script in vraagâtwee mensen, afgesloten van de rest. Natuurlijk kunnen affaires pijn doen, maar ik merkte ook een keerzijde aan de trend: liefde optimaliseren alsof het een productiviteitsproject is. Hoe kan liefde vrij stromen als je die controle steeds probeert vast te houden?â
Zie je hoopvolle signalen tegen de tirannie van productiviteit?
âVrienden die het script weigerenâeigen huis, vaste baan, monogamieâgeven me hoop. Een vriendin leeft in een busje. Het is zwaar, maar ze laat zich niet tot product maken. Hoop zit in kleine momenten: laatst vergat een zwangere vrouw haar fietsslot. We ketenden onze fietsen aan elkaar, deden samen boodschappen, raakten aan de praat, wisselden nummers uit. Geen competitieâgewoon verbinding.â
De Zuiderkerk is een protestantse kerk uit de 17e eeuw in de Nieuwmarktbuurt van Amsterdam, de hoofdstad van Nederland. De kerk speelde een belangrijke rol in het leven van Rembrandt en was het onderwerp van een schilderij van Claude Monet.
Zuiderkerkhof 72, Â âš
1011 HJ Amsterdam
Schrijf je in om op de hoogte te blijven van nieuwe sprekers, artikelen en aankomende evenementen.
©2025 Stichting G10 van de economie | KVK 61319023