Interview met Lieke Knijnenburg: “Steden voeden je met het valse idee dat alles mogelijk is—als je maar snel genoeg leeft.”

6 uur ’s ochtends, de skyline van New York. Lichten branden al op de bovenste verdiepingen van wolkenkrabbers. “De miljonairs […] zijn al wakker, terwijl iedereen daaronder nog droomt,” klinkt een TikTok-video die miljoenen keren werd bekeken. De boodschap: als je productief bent—bijvoorbeeld door vroeg op te staan—wacht succes (en misschien een penthouse) op je.

Dit voorbeeld zou niet misstaan in Een stralende leegte, het debuutboek van journalist en filosoof Lieke Knijnenburg (31), dat deze maand verscheen. In dit prikkelende werk fileert Knijnenburg de “productiviteitsfetisj” van onze tijd én haar eigen worsteling om het leven niet tot een afvinklijstje te reduceren. “In een wereld waarin alles meetbaar is en er altijd meer te doen valt, is het moeilijk om stil te staan. Niemand ontsnapt aan de kapitalistische ratrace,” luidt de flaptekst. Haar boek sluit aan bij een bredere stroom van anti-productiviteitsliteratuur van de afgelopen jaren, zoals Agendahedonisme (Tom Grosfeld, 2022), Het zelfverwoestingsboek (Marian Donner, 2019), en How to Do Nothing (Jenny Odell, 2020).

Knijnenburg schrijft al langer voor De Groene Amsterdammer over intimiteit onder het kapitalisme, nachtleven, de transformatie van Berlijn, identiteit, vrijheid en verzet. Ik sprak haar in een restaurant bij Artis over wilde nachten in Berghain, Nietzsche en open relaties.

Je boek is een kritiek op de “productiviteitsfetisj” van deze tijd. Je woont in Berlijn, een stad die bekendstaat om haar alternatieve, antikapitalistische ethos. Wat heeft wonen daar met je gedaan?

“Berlijn is heerlijk. Mensen hier weten zich te vermaken zonder meteen groots te consumeren. Toen ik hier net woonde, rende ik elke tip achterna—ik vinkte alles af als een bezetene. Maar het is veel bevredigender om één goede bar te vinden, daar mensen te leren kennen, en je door een plek te laten vormen.”

Heeft Berlijn je lijstjesobsessie verminderd?

“Ja. De sfeer hier is echt anders. Als je alles strak wil plannen, zoals in Nederland, halen mensen hun schouders op: ‘We zien wel.’”

Maar is de ziel van Berlijn nog wel veilig? Je hoort over clubsluitingen, stijgende huren, zelfs een Rocycle die opent…

“Het kapitalisme spaart geen enkele stad. Gentrificatie gebeurt ook hier. Clubs sluiten, wonen wordt duurder. Maar het is nog geen Amsterdam. De straatmode is uitgesprokener, het leven goedkoper—dat vormt hoe je leeft.”

Wat was het startpunt van je boek?

“Ik ben een lijstjesmaker—dagelijks, wekelijks, boodschappen, werk, alles. Als alles was afgevinkt, raakte ik verlamd. Dan kon ik ineens niet meer bedenken wat ik met een zaterdag aan moest. Best gênant. Die druk van buitenaf speelt mee: je mag pas tevreden zijn als je druk bent geweest. Schuldgevoel verlamt. Ik wilde eruit breken. Vrienden hadden het ook. Als kind konden we urenlang knutselen of gamen…”

Je verbindt dat aan het ontstaan van het kapitalisme. Hoe zit dat?

“Kapitalisme vereiste dat mensen een ondernemende geest kregen. Mensen werkten niet vanzelf voor iets in de toekomst. Het draait om kapitaalsgroei: investeren nu, winst later. Die mentaliteit is er al sinds de 17e eeuw ingeslopen. Na de jaren ’60 werd ‘genieten’ een gebod: consumeren moet maximaal. Het systeem heeft mensen nodig die verlangen naar zijn producten.”

Maar is het girlboss- en hustle-tijdperk niet voorbij?

“De anti-werkbeweging bekritiseert arbeid, maar productiviteit vergiftigt ook onze vrije tijd. Zelfs vriendschappen worden optimalisatieprojecten. Liefde wordt een efficiëntieprobleem.”

Je nachtmerrie is Nietzsche’s “laatste mens.” Wie is dat?

“Nietzsche’s ‘laatste mens’ is verveeld, gehoorzaam, en stelt nooit de vraag of dit het echte leven is. Iemand die risico’s uit de weg gaat. Ik zie het overal—mensen die comfort najagen en uiteindelijk verveeld en eenzaam raken. We moeten ons durven overgeven aan het onverwachte.”

Je merkt dit als je Nederland bezoekt.

“In plaats van strak geplande koffiedates sliep ik gewoon bij vrienden. Samen wakker worden, de dag intuïtief beginnen—die spontaniteit doet ertoe.”

Waarom versterkt de stad dit gevoel?

“Filosoof Hartmut Rosa noemt het ‘overmatige vrijheid’. Steden verkopen de leugen dat alles mogelijk is als je maar snel genoeg leeft. Alsof je meerdere levens in één kunt proppen. Maar daardoor wordt het moeilijk om je werkelijk aan iets te verbinden. Te veel vrijheid verlamt.”

Waar verwijst de titel Een stralende leegte naar?

“Lijstjes afvinken straalt iets daadkrachtigs uit. Maar aan het eind van de dag voel je je leeg. Terwijl, als ik die controle loslaat, opent zich een prachtige leegte—ruimte waar het leven binnen kan stromen.”

Je verbindt dat met schrijven, dansen en nachten in Berghain. Wat is de rol van het nachtleven?

“Dansen laat je de norm van de dag vergeten. Clubs als Berghain—hoe gecommercialiseerd ook—bieden ruimte aan gemarginaliseerde groepen om te experimenteren met hoe je kunt zijn. De dansvloer herinnert ons eraan: het leven hoeft geen race te zijn. We mogen gewoon bestaan, samen. De ‘laatste mens’ zou pillen slikken om de kater sneller te boven te komen. Maar waarom schuldgevoel? Lui herstellen mag er ook zijn.”

Je noemt open relaties als een vorm van verzet. Hoe dat zo?

“Ik ben dertig en zit in een lange relatie. Ik vroeg me af: Is dit het dan? Open relaties stellen het standaard script in vraag—twee mensen, afgesloten van de rest. Natuurlijk kunnen affaires pijn doen, maar ik merkte ook een keerzijde aan de trend: liefde optimaliseren alsof het een productiviteitsproject is. Hoe kan liefde vrij stromen als je die controle steeds probeert vast te houden?”

Zie je hoopvolle signalen tegen de tirannie van productiviteit?

“Vrienden die het script weigeren—eigen huis, vaste baan, monogamie—geven me hoop. Een vriendin leeft in een busje. Het is zwaar, maar ze laat zich niet tot product maken. Hoop zit in kleine momenten: laatst vergat een zwangere vrouw haar fietsslot. We ketenden onze fietsen aan elkaar, deden samen boodschappen, raakten aan de praat, wisselden nummers uit. Geen competitie—gewoon verbinding.”